راه‌های مقابله با سرمازدگی و یخ زدگی درختان و گیاهان

یکی از مشکلاتی که هر ساله گریبان‌گیر کشاورزان و باغداران است، خطر سرمازدگی و یخ زدگی درختان و گیاهان می‌باشد سرمازدگی عامل مهمی در کاهش کیفیت و کمیت محصولات باغی است. در این مقاله برآنیم تا به این مسئله بپردازیم و راه‌های مقابله با آن را مطرح کنیم؛ همچنین با ارائه روش‌های کاربردی از ضرر و زیان‌های احتمالی و هزینه‌های گزاف تحمیل شده، در اثر سرمازدگی جلوگیری نماییم.

سرمازدگی گیاهان یعنی چه؟

زمانی که دمای هوا به زیر نقطه شبنم می‌رسد، یعنی جایی که هوا به‌اندازه‌ای سرد است که بخار آب موجود در هوا به مایع تبدیل می‌شود، یخ‌بندان صورت می‌گیرد، به بیان دیگر، یخ‌بندان نوعی بخار آب منجمد است و هنگامی که دمای هوا به نقطه انجماد برسد، این آب مایع به یخ تبدیل می‌شود. وجود دوره یخ‌بندان در مناطق مختلف می‌تواند به محصـولات کشاورزی آسیب برساند. وقتی آب یخ می‌زند، منبسط می‌شود. هنگامی که دمای هوا زیر صفر باشد رطوبت درون گیاه با تشکیل کریستال‌های یخ منبسط شده و سبب آسیب رساندن به بافت‌های گیاهی از جمله آوندهای چوبی و آبکش و قطع جریان مواد غذایی به سلول‌ها می‌گردد.

به این پدیده سرمازدگی گیاه گفته می‌شود. برخی از گیاهان زراعی نسبت به سایر گیاهان، در برابر سرما مقاوم‌تر هستند. در مورد درختان میوه، میوه‌های رسیده به سرما مقاوم‌ترند؛ زیرا قند میوه به‌عنوان یک ضد یخ عمل می‌کند. بااین‌حال، میوه‌ها نسبت به برگ‌ها مقاومت کمتری در برابر سرمازدگی دارند. از سوی دیگر درختان میوه‌دار نسبت به درختان بدون میوه مقاومت کمتری در برابر سرما دارند. فصل یخ‌بندان بسته به منطقه‌ای که کشاورزی در آن انجام می‌شود، متفاوت است.

کشاورزان ممکن است یخ‌بندان را در طول زمستان در منطقه خود پیش‌بینی کنند، اما برخی رویدادهای آب‌وهوایی نیز می‌توانند به طور غیرمنتظره، دمای سرد را در فصول مختلف ایجاد کنند. در اغلب موارد، گیاهان و درختان در سه بازه زمانی از سال بیشتر در معرض آسیب سرمازدگی و یخ زدگی قرار می‌گیرند که عبارت‌اند از: سرمازدگی در فصل پاییز، سرمازدگی در فصل زمستان یا یخ زدگی و سرمازدگی بهاره یا دیررس.

بنابراین ضروری است تا اطلاعات کاملی از علائم و روش‌های جلوگیری از سرمازدگی داشته باشیم تا براین مشکل فائق آییم.

علائم سرمازدگی گیاه

علائم سرمازدگی معمولاً در ابتدای امر به برگ‌ها و جوانه‌های جدید آسیب می‌رساند و می‌تواند موجب ازبین‌رفتن آنها شود؛ بنابراین علائمی مانند پژمردگی و سیاه، قهوه‌ای و ترد شدن برگ‌ها بروز می‌کند. در گیاهان و درختان چوبی، سرمازدگی می‌تواند به تنه و شاخه‌ها آسیب برساند و منجر به ایجاد شکاف در تنه درختان شود. درختان جوان بیشتر مستعد این نوع آسیب هستند و باید در اولویت‌های کشاورزان جهت حفاظت و جلوگیری از سرمازدگی قرار بگیرند؛ اما درختان بالغ به‌ندرت در اثر سرمازدگی به طور کامل از بین می‌روند.

علائم سرمازدگی ممکن است فوراً ظاهر نشوند و پس از گذراندن دوره یخ‌بندان، بر روی گیاه مشاهده شوند. به‌عنوان‌مثال، ممکن است در اطراف رگبرگ‌های برگ، جایی که سلول‌ها از بین رفته‌اند، خطوط سفید یا زرد مشاهده شود. اگر بعد از یک پاییز خشک و بدون آبیاری کافی، درخت وارد فصل زمستان شود، خاک خشک در عمق کمتری نسبت به خاکِ مرطوب، یخ می‌زند و این یخ‌زدگی می‌تواند به ریشه گیاهان آسیب برساند. اگر ریشه‌های گیاه در اثر سرما آسیب‌دیده باشند، گیاه خشک می‌شود؛ بنابراین علائمی نظیر خشک‌شدن و تغییر رنگ برگ‌ها ظاهر می‌شود.

نتیجه سرمازدگی درختان میوه

سرمای شدید، به‌ویژه در زمان گلدهی و تولید میوه، سبب ازبین‌رفتن محصول می‌شود. با شروع رشد برگ‌ها و میوه‌ها، درختان از دمای منفی 6-7 درجه سانتیگراد آسیب می‌بینند. اگر گیاهان در هنگام گلدهی یا درست بعد از ریزش گلبرگ‌ها در معرض دمای سرد قرار بگیرند، ممکن است بخش قابل‌توجهی از محصول را از دست بدهند. سرمازدگی درختان میوه و مرکبات همچنین منجر به خشک‌شدن میوه‌ها می‌گردد.

ممکن است بتوان میوه‌ها را از سرمازدگی نجات داد، اما این میوه‌ها به‌سرعت مستعد ابتلا به انواع باکتری و قارچ‌ها شده و عملاً محصول از دست خواهد رفت. مقاومت درختان میوه در برابر سرما بر اساس ارقام آنها متفاوت است. باید توجه داشت که قبل از احداث باغ، رقم مناسب را باتوجه‌به شرایط آب‌وهوایی منطقه انتخاب کرد. بیشتر خطر سرما در زمانی است که گیاه درحال‌رشد و نمو باشد. اگر در این هنگام، دما کمتر از آستانه تحمل گیاه شود، منجر به خسارت خواهد شد. این اتفاق معمولاً در اواخر رشد یعنی در اوایل پاییز و در اوایل رشد گیاه یعنی در اواخر زمستان و اوایل بهار رخ می‌دهد.

سرمازدگی پاییزه

این نوع سرمازدگی در اثر کاهش ناگهانی دما در فصل پاییز رخ می‌دهد، درست زمانی که‌برگ‌های درختان هنوز سبز هستند و خزان نکرده‌اند. سرمازدگی پاییزه، قبل از به خواب‌رفتن درختان، خسارت‌زا است. برای مثال در انار سرمای زودرس پاییزه مخصوصاً اگر همراه با ریزش باران باشد، باعث ترک‌خوردن میوه می‌شود. از طرف دیگر به دلیل این که مواد غذایی برگ‌ها به درون درختان تخلیه نشده و خزان زودهنگام رخ‌داده است، در سال بعد توانایی درخت در جوانه‌دهی کاهش می‌یابد.

سرمازدگی زمستانه یا یخ‌ زدگی

این نوع سرمازدگی در زمستان و در دماهای کمتر از منفی ده درجه سانتی‌گراد (۱۰-) و پایین‌تر رخ می‌دهد که در حالات شدیدتر، درختان دچار یخ‌زدگی می‌شوند. این نوع سرمازدگی می‌تواند، در میوه‌های همیشه‌سبز مانند مرکبات و زیتون خسارت‌زا باشد. در اثر کاهش دما آب موجود در بافت درختان یخ می‌زند و با آفتاب روز بعد یخ‌ها آب می‌شوند. در اثر تکرار این فرآیند، بافت درخت دچار آفتاب‌سوختگی و در موارد شدیدتر ترک‌خوردگی تنه و شاخه می‌گردد. این نوع سرمازدگی اغلب در مناطق معتدل روی می‌دهد. از عوامل مؤثر در افزایش خسارت سرمازدگی زمستانه می‌توان به آبیاری بی‌رویه در فصل پاییز، استفاده بیش از حد کودهای ازت بالا و هرس زودهنگام اشاره کرد.

حساسیت یا مقاومت به سرمای زمستانه عامل پراکندگی گونه‌های مختلف درختان میوه در روی کره زمین محسوب می‌گردد. در مناطق سرد از ارقام مقاوم به سرما و از پایه‌های مقاوم به سرما استفاده می‌شود. در اثر سرمای بیش از حد زمستان، گونه‌های پوست‌نازک شکاف خورده و در اثر یخ‌بندان شاخه‌ها سیاه می‌شوند. در گیاهان چوبی مقاوم، در اثر یک سری تغییراتی که در اواخر تابستان و پاییز حاصل می‌شود، در برابر سرما مقاوم می‌شوند. طی این مقاوم‌سازی، تغییرات زیادی در درختان صورت می‌پذیرد. اولین مرحله مقاوم شدن توسط روزهای کوتاه شروع می‌شود که منجر به توقف رشد می‌شود. دومین مرحله مقاوم شدن مستلزم دمای پایین است که مواد محرک مقاومت ساخته می‌شود. تدبیرهای زراعی در مقاومت گونه‌های درختان میوه تأثیر قابل‌توجهی دارد.

سرمازدگی بهاره یا دیررش

سرماهای بهاره خیلی خطرناک‌تر از یخ‌بندان‌های اوایل پاییز می‌باشند. این نوع سرمازدگی بیشتر در مناطق معتدله رخ‌داده و باعث خسارت به گل و میوه می‌شود، زیرا گل‌ها و میوه‌های جوان، نسبت به میوه‌های رسیده حساس‌تر هستند. امکان وقوع سرمای بهاره در موقع باز شدن گل‌های درختان نیز وجود دارد. طول مدت این نوع سرما کوتاه بوده و از چند ساعت تا حداکثر سه روز بیشتر نیست.

حساسیت به سرمای دیررس بهاره به ترتیب در میوه کوچک، گل کاملاً باز شده، گل نیمه‌باز و جوانه‌های باز نشده بیشتر است؛ بنابراین، در مورد میوه‌هایی مانند بادام، زردآلو و هلو که نیاز سرمایی کمتری دارند، سرمای دیررس بهاره موجب آسیب‌دیدن جوانه‌های تازه بیدار شده درختان میوه می‌شود و در صورت دیررس بودن بیشتر این نوع سرماها، حتی به میوهای تازه‌تشکیل‌شده نیز خسارت وارد می‌کند. جوانه‌های بارور در حال رکود به سرمای زمستانه مقاوم هستند، اما مقاومت آن‌ها هنگام بیدارشدن جوانه‌ها کاهش می‌یابد. به‌طورکلی جوانه‌های گل در دمای ۲- و ۳- درجه سانتیگراد از بین می‌روند. میوهای تازه‌تشکیل‌شده نسبت به گل‌ها حساس‌تر هستند و در منفی ۰.۵- درجه سانتیگراد آسیب می‌بینند. در اوایل بهار جبهه‌های سرد هوا در منطقه پرورش درختان میوه و در شب‌های بدون ابر موجب خسارت دیدن جوانه درختان میوه می‌گردد.

راه‌های جلوگیری از سرمازدگی باغات در زمستان

روش‌های مختلفی برای حفاظت گیاهان در برابر آسیب‌های سرما و یخ‌زدگی وجود دارد و مهم‌ترین هدف این اصول پیشگیری، ممانعت از خسارات اقتصادی جبران‌ناپذیر است. عمده‌ترین این روش‌ها عبارت‌اند از:

انتخاب مکان مناسب برای ایجاد باغ

یکی از نکات اصولی در پیشگیری از سرمازدگی درختان، انتخـاب مکـان مناسـب باغ است که نقش بسزایی را ایفا می‌نماید. انتخاب مکان از طریق عواملی مانند ارتفـاع از سـطح دریـا، عرض جغرافیایی، درصد شیب زمین، خصوصیات خاک یا بافت و ساختمان آن، حاصلخیزی و قابلیت نگهداری آب، عمق خاک و سایر فاکتورها مؤثر واقع می‌شود.

انتخاب و کاشت درختان متناسب با شرایط آب‌وهوایی

یکی از ویژگی‌های مهم گیاهان، تنوع گونه‌ها و تفاوت ارقام مختلف از نظر تحمل به شرایط مختلف محیطی است؛ بنابراین انتخاب نوع مناسب درخت باتوجه‌به شرایط اقلیمی منطقه یگی از کلیدهای موفقیت خواهد بود. به‌عنوان‌مثال، مرکبات به دمای زیر صفر درجه و یخ‌بندان حساس هستند. سرمای صفر درجه سانتی‌گراد به برگ‌های مرکبات آسیب می‌رساند، بنابراین مناسب کشت در مناطق معتدل هستند.

توجه به مدیریت آبیاری و تغذیه درختان

درختانی که با مقادیر بهینه و متعادل عناصر غذایی رشد می‌کنند، قادرند دماهای پایین‌تر را بهتر تحمل کنند و آسیب‌های ناشی از سرما در آنها خیلی زودتر بهبود می‌یابد؛ همچنین گیاهانی که تحت‌تأثیر تنش خشکی قرار می‌گیرند، قدرت رشد و تحمل‌پذیری پایین‌تری دارند؛ بنابراین توجه و دقت در مدیریت تغذیه و آبیاری باغ‌های میوه باید به‌صورت اساسی مدنظر قرار بگیرد.

دقت به تغذیه خاک و مدیریت خاک

مدیریت خاک می‌تواند تأثیر بسزایی در کاهش میزان دمای هوا و خطر وقوع یخ‌بندان داشته باشد. برای تأمین حداکثر حفاظت ممکن، خاک باید مرطوب، عاری از علف‌های هرز و گیاه پوششی باشد. مبارزه با علف‌های هرز همراه با رطوبت مناسب در زیر گیاه یک میکروکلایم یا خرداقلیم (microclimate) گرم‌تر به وجود می‌آورد که به کاهش آسیب حاصل از سرما کمک می‌کند. استفاده از روش یخ‌آب زمستانه از یخ‌زدگی ریشه‌ها جلوگیری می‌کند.

نوع سطح خاک در محافظت دمای هوا تأثیر دارد و اختلاف دمایی حدود ۱/۷ درجه سانتیگراد ایجاد می‌کند. برای محافظت در برابر سرما و یخ‌بندان‌های ناشی از تشعشع، خاک باید مرطوب و عاری از علف‌های هرز و شخم نخورده باشد؛ زیرا زمین شخم‌خورده دارای هوای بیشتر است و گرمای ویژه کمتری دارد. ازاین‌رو خاک شخم خورده سریع‌تر سرد می‌شود، اما خاک‌های مرطوب دیرگرم شده و دیرتر دمای خود را از دست می‌دهند. علف‌های سطح خاک نیز نوعی هدایت‌کننده گرما از خاک به هوا می‌باشند. تدابیر زارعی ذکر شده یخ‌زدگی را در لایه ۱۵ سانتی‌متر سطح خاک به تأخیر می‌اندازد و به‌ویژه برای جلوگیری از سرمازدگی گیاهانی همچون توت‌فرنگی و انگور مؤثر واقع می‌گردد.

استفاده از آبیاری بارانی

دقت داشته باشید زمانی که آب یخ می‌زند، مقداری گرما آزاد می‌کند و همین امر موجب گرم‌شدن باغ می‌شود از طرف دیگر وقتـی کـه آب‌روی جوانه یخ می‌زند همانند عایقی عمل کرده و مانع از پایین‌رفتن دمای آن به زیر صـفر درجـه می‌شود معمولاً به‌ازای ۵/۲ میلیمتر آبیاری بارانی می‌توان ۳ درجه سانتی‌گراد دما را افزایش داد در این روش آبیاری میزان مصرف آب بالا نیست و با کمیت ۱۲۵۰۰ لیتر آب در ساعت برای یک هکتار می‌توان گیاهان موردنظر را در شب‌های یخ‌بندان ۴-۵ درجه سانتیگراد حفاظت کرد.

روش‌های جلوگیری از سرمازدگی بهاره

روش‌های مختلفی برای جلوگیری از سرمای دیررس بهاره وجود دارد که می‌تواند جوانه‌های گل و میوهای تازه‌تشکیل‌شده درختان میوه را از سرمازدگی محافظت کند.

• انتخاب ارقام دیر گل

در مناطقی که احتمال خطر سرمایه دیر رس بهاره است باتوجه‌به تاریخ گلدهی ارقام مختلف یک‌گونه درختی می‌توان از ارقام دیر گل استفاده کرد این ارقام باتوجه‌به دیر بازکردن گل کمتر با سرماهای دیر رس بهاره مواجه می‌شوند اخیراً در برخی مناطق از بادام‌های دیر گل استفاده به عمل می‌آید.

• استفاده از ترکیبات شیمیایی

استفاده از برخی مواد شیمیایی به کاهش آسیب‌های سرمازدگی کمک می‌کند. به‌طورکلی می‌توان گفت در درختان میوه هسته‌دار، استفاده از اتوفن‌ها در پاییز، موجب دیر باز شدن جوانه‌ها به مدت ۴ الی ۱۲ روز در طول فصل بهار می‌شود. همچنین که استفاده از هورمون نفتالین استیک اسید در بهار موجب تأخیر ۱ الی ۲ هفته‌ای در زمان گلدهی درختان می‌گردد.

• موقعیت و محل باغ

در مناطق شیب‌دار و کنار تپه‌های ماهور در صورت احتمال وجود سرماهای دیررس بهاره محل باغ را در شیب‌های شمالی انتخاب می‌کنند تا در اوایل بهار دیرتر گرم شود و بیدارشدن جوانه‌ها را به تأخیر بیندازد. ایجاد باغ میوه در کنار جنگل‌ها، رودخانه‌ها، برکه‌ها و کنار سواحل که دارای هوای مرطوب و نقطه شبنم بالا هستند آسیب‌های سرمای بهاره را کاهش می‌دهد.

• پاشیدن آب بر روی درختان

پاشیدن آب بر روی شاخه‌های درختان میوه در دمای صفر درجه سانتیگراد موجب تشکیل یخ می‌شود. به‌ازای هر لیتر آب که یخ می‌شود ۸۰ کیلوکالری گرما آزاد می‌شود. گرمای آزاد شده موجب گرم‌شدن اجسامی که در تماس با آب هستند می‌شود در ضمن تشکیل یک‌لایه نسبتاً عایق یخ در اطراف جوانه موجب می‌شود تا دمای جوانه از صفر درجه سانتیگراد پایین نیاید برای این منظور می‌توان از سیستم آبیاری بارانی استفاده کرد و یا توسط محلول‌پاش‌ها روی درختان میوه آب‌پاشید. پاشیدن آب باید در دمای صفر درجه سانتیگراد انجام گیرد. محلول‌پاشی با ترکیب کودهای حاوی پتاسیم بالا و آمینواسیدها یا کلسیم 48 ساعت قبل از بروز سرما نیز راهکاری مفید است.

• تدابیر زراعی

از جمله تدابیر زراعی برای کاهش خسارات ناشی از سرمازدگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• گرم‌کردن باغ توسط بخاری‌های باغی: کارگذاشتن بخاری یا پلارهای باغی در قسمت‌های مختلف باغ و سوزاندن موادی همچون چوب نفت یا گازوئیل موجب گرم‌شدن باغ می‌گردد. تشعشع حرارتی به‌وسیله اندام‌های گیاه که به طور مستقیم در معرض میدان عمل بخاری‌ها قرار دارند جذب می‌شوند. این روش در مناطق سردسیری ممکن است تأثیر زیادی نداشته باشد، اما در مناطق نیمه‌گرمسیری مثلاً در باغات مرکبات، انار، انجیر زیتون و… می‌تواند مؤثر واقع شود.

ایجاد دود برای کاهش تشعشع: در شب‌های که احتمال بروز سرما می‌باشد با سوزاندن کاه وکلش و مواد دیگر موجب ایجاد دود در هوای باز گردید ذرات معلق در هوا هر چقدر بیشتر باشد انعکاس حرارت به سقف آسمان تقلیل می‌یابد، زیرا تشعشع حرارت که با طول‌موج‌های بلند به‌طرف آسمان منعکس می‌شود توسط ذرات هوا جذب شده و دمای باغ را حفظ می‌کنند

ایجاد بادشکن در اطراف باغ: کشت درختان بادشکن همچون چنار، زبان‌گنجشک و افرا در جهت شمالی که بادهای سرد می‌وزد موجب محافظت درختان میوه از سرما می‌شود.

سؤالات متداول

1. درختان در چه دمایی دچار یخ‌زدگی می‌شوند؟

اگر بخواهیم از یخ زدگی درختان جلوگیری کنیم، ابتدا باید بدانیم برای چه دمایی باید چاره‌اندیشی کنیم و برای چه دمایی باید آماده شویم. دمای پایینی که برای چند ساعت ادامه داشته باشد، می‌تواند به بخش‌های مختلف درختانِ باغ مانند شکوفه‌ها، برگ‌ها، ساقه‌ها، شاخه‌ها یا حتی ریشه‌ها آسیب برساند. معمولاً یخ‌زدگی درختان در دمای ۰ (صفر) تا ۵- (منفی پنج) درجه سانتی‌گراد شروع می‌شود. دمای پایین‌تر از این محدوده سبب منجمدشدن آب موجود در بافت گیاه و تبدیل‌شدن آن‌ها به کریستال‌های یخ می‌شود. این کریستال‌ها به دیواره بافت‌های گیاهی فشار آورده و باعث آسیب‌دیدن آن‌ها می‌شوند.

2. آیا می‌توان گیاه یخ‌زده را احیا کرد؟

متأسفانه خیر. گیاه یا درختی که دچار سرمازدگی شود، مرگ آن حتمی است و کاری جز جایگزینی آن نمی‌توان انجام داد. برای همین جلوگیری از سرمازدگی باغ بهترین روش برای مواجه نشدن با ضررهایی احتمالی است.

3. علل سرمازدگی باغ‌ها چیست؟

سرمازدگی می‌تواند بر اثر عوامل و دلایل گوناگون و مختلفی صورت بگیرد. افت شدید دما (به‌خصوص در طول شب) و بارش برف و یخ‌زدگی علل اصلی و فقر کودی و بیماری‌های قارچی از عوامل ثانویه محسوب می‌شوند، زیرا به‌خودی‌خود در ضعف درخت مؤثرند.

4. آیا کود ضدسرما وجود دارد؟

خیر، نکته مهم استفاده درست از کودهای کشاورزی مناسب در زمان مناسب در دوره رشد یک گیاه است. یکی از عمده‌ترین دلایل بالابودن خسارات ناشی از سرمازدگی در ابتدای بهار در باغات ضعف کودی در اکثر کشت‌هاست. هر چقدر درختان دارای بنیه قوی بوده و به‌خوبی تغذیه شده باشند، جوانه‌ها و گل‌های تازه‌تشکیل‌شده هم قوی خواهند بود و قدرت مقاومت بالایی در مقابله با استرس‌های محیطی خواهند داشت؛ بنابراین کودی که موجب پیشگیری از سرمازدگی درختان می‌شود همان کودهای تقویتی هستند که به‌موقع و به میزان لازم استفاده می‌شوند؛ بنابراین باغداران باید در ابتدای زمان بیدارشدن درختان نسبت به استفاده از یک برنامه کودی دقیق و مناسب اقدام نمایند.

5. آیا می‌توان از سرمازدگی درختان جلوگیری کرد؟

بله. با انجام‌دادن اقداماتی مانند مدیریت کود کشت می‌توان از سرمازدگی درختان جلوگیری نمود.

6. بهترین روش برای جلوگیری از سرمازدگی باغ چیست؟

اگر گیاهان به‌خوبی تقویت شده و تغذیه و آبیاری مناسبی در فصل رشد داشته باشند؛ همچنین در فصل پاییز به‌صورت طبیعی به‌خواب‌رفته باشند؛ یعنی در اثر سرماهای زودرس پاییزه برگ‌های آن‌ها پیش از موعد ریزش نکرده باشد، در فصل زمستان دچار مشکل نمی‌شوند. اگر تمامی شرایط مطلوب برای درختان مهیا باشد آن‌ها قادر هستند به‌سلامت زمستان را پشت سر بگذارند و اواخر زمستان یا اوایل بهار وارد فاز رویشی و زایشی طبیعی خود شوند، در فصل بهار و زمانی که جوانه‌ها متورم می‌شوند حساسیت آن‌ها به دمای پایین افزایش پیدا می‌کند. درواقع درختان در زمستان خود را برای تحمل سرما آماده کرده‌اند؛ اما در بهار حساسیت به سرمای آن‌ها بیشتر می‌شود.