سرمازدگی درخت پسته + راه‌های جلوگیری از آن

محصول پسته یکی از محصولات حساس به سرمای بهاره است که باتوجه‌به نوسانات دمایی و تغییرات شرایط آب‌وهوایی چند سال اخیر احتمال سرمازدگی بالای این محصول در چند سال آینده دور از انتظار نخواهد بود. درختان پسته به سرمای دیررس بهاره بسیار حساس هستند و این سرما سبب خسارات شدیدی به باغات پسته می‌شود؛ بنابراین باتوجه‌به اهمیت محصول پسته در کشور از لحاظ اقتصادی و ارزآوری آن، اعمال روش‌هایی جهت جلوگیری از سرمای بهاره، امری ضروری و لازم می‌باشد.

سرمازدگی بیشتر اندام‌های هوایی درخت پسته را مورد هدف قرار می‌دهد و موجب ازبین‌رفتن جوانه‌ها و گل‌های درخت پسته می‌شود که سبب کاهش باردهی و کمّیت و کیفیت محصول پسته می‌شود. میزان سرمازدگی در ارقام کله‌قوچی و اوحدی پسته به علت رویش سریع بسیار زیاد و در ارقام دیرگل اکبری کمتر است.

سرمای شدید بهاره سبب یخ‌زدگی شیره درون آوندهای درختان می‌گردد و این امر مانع رسیدن مواد غذایی به بافت‌های گیاه می‌شود یا آن را کاهش می‌دهد؛ در نهایت سبب ازبین‌رفتن درخت می‌گردد. ریشه‌های درخت پسته به دلیل وجود خاک در اطراف خود از سرمازدگی مصون هستند؛ اما در اوایل فصل بهار و فروردین‌ماه میزان سرمازدگی شاخه‌های پایینی بسیار بیشتر از شاخه‌های بالایی است؛ زیرا تهویه هوا در قسمت بالایی درخت بیشتر است و از طرفی هوای سرد به علت سنگینی در قسمت‌های پایین درختان وجود دارد.

بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته، تحمل دمایی اندام‌های هوایی درخت پسته در هر یک از مراحل رشد خود متفاوت است. به‌عنوان‌مثال دمای بحرانی جوانه باز شده ۲- درجه سانتی‌گراد، جوانه باز نشده ۴- درجه سانتی‌گراد، گل‌های باز شده ۲+ درجه سانتی‌گراد و میوه‌ها ۲- درجه سانتی‌گراد می‌باشد. این دماها نشانگر میزان حساسیت و مقاومت درخت در هر یک از مراحل رشد خود است که باتوجه‌به دماهای ذکر شده جوانه‌های باز نشده با دمای ۴- درجه سانتی‌گراد مقاوم‌ترین و گل‌های باز شده با دمای ۲+ درجه سانتی‌گراد حساس‌ترین اندام‌ها در مقابل کاهش دما می‌باشند.

علایم سرمازدگی درختان پسته

از علایم سرمازدگی درختان در باغ‌های پسته می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

•  خشک و سیاه‌شدن برگ‌ها و شاخه‌ها و خوشه‌ها
• پارگی برگ‌ها
• آسیب و ریزش جوانه‌های رویشی و زایشی
• کاهش تعداد دانه‌ها در خوشه‌ها
•  قهوه‌ای شدن گلبرگ شکوفه‌ها
• ازبین‌رفتن کیسه جنینی
• عقیم شدن گرده‌ها
• آسیب به سرشاخه‌ها
• قهوه‌ای شدن جوانه‌های میوه
• سوختگی و تغییر رنگ برگ‌ها
• چروکیدگی و پیچیدگی برگ‌ها
• سیاه‌شدن و مرگ بافت‌های سلولی و تخمدان گل

روش‌های جلوگیری و کاهش خسارات سرمازدگی درختان پسته

باتوجه‌به شواهد، باغ‌هایی که از نظر تغذیه‌ای و آبیاری به‌درستی مدیریت شده‌اند، کمتر دچار آسیب‌های ناشی از سرمازدگی می‌گردند؛ بنابراین مانند هر تنش و شرایط نامطلوب دیگر، جلوگیری از سرمازدگی در باغ‌های پسته نیز رابطه مستقیمی با تدابیر مدیریتی باغ دارد و داشتن یک برنامه منظم و اصولی در احداث، حفظ و نگهداری باغ و درختان لازم و ضروری است.

کارآمدترین روش‌های مقابله با سرمازدگی

1. استفاده از ترکیبات شیمیایی

استفاده از کودهای پتاسیومی بسیار تأثیرگذار است. این کودها باعث بالابردن تحمل سرمایی درختان، افزایش غلظت شیره سلولی و کاهش نقطه انجماد سلول‌های گیاهان می‌شود؛ همچنین استفاده از کودهای آمینواسیدی قبل از بروز سرما سبب مقاومت درختان در مقابل سرما می‌شود. این کودها با تنظیم فشار اسمزی سلول‌های گیاهی سبب کاهش تنش‌های سلول‌ها می‌شوند.

2. عملیات هرس

انجام هرس به‌موقع و مناسب بسیار مهم است. درصورتی‌که هرس قبل از بروز سرما انجام شود، سبب افزایش حساسیت درخت به سرما می‌گردد. به همین دلیل بهتر است هرس بعد از فصل سرما صورت پذیرد.

3. عملیات خاک‌ورزی

درصورتی‌که عملیات خاک‌ورزی از قبیل شخم قبل از سرما انجام شود، سبب ایجاد خلل‌وفرج و فضای خالی درون خاک می‌شود که در نهایت باعث کاهش میزان ذخیره گرمایی در خاک می‌گردد. همچنین باید از بیل زدن و کندن پای درختان در فصل بهار اجتناب شود؛ بنابراین توصیه می‌شود که عملیات خاک‌ورزی بعد از فصل سرما و یخبندان صورت پذیرد. درصورتی‌که مجبور به انجام عملیات خاک‌ورزی هستید، باید حتماً خاک فشرده شود و آبیاری انجام گیرد.

4. آبیاری هنگام سرمازدگی

آبیاری در زمان سرمازدگی یکی دیگر از راه‌های مقابله است. اما بهتر است باغ به‌صورت دوپشته در میان آبیاری شود تا حجم زیادی آب در زمین باقی بماند؛ زیرا اگر آبیاری انجام شود و شب بعد دما افت کند و وارونگی دما اتفاق بیافتد، شدت سرمازدگی را افزایش خواهد داد، چون زمین بیش از حد سرد می‌شود.

5. حذف علف‌های هرز

درصورتی‌که علف‌های هرز و گیاهان پوششی از کف باغ جمع‌آوری گردد، موجب افزایش میزان جذب نور آفتاب و ذخیره گرمایی توسط خاک می‌شود.

6. استفاده از پلاستیک‌های شفاف

پلاستیک‌های شفاف سبب گرم نگه‌داشتن خاک می‌شود. توجه داشته باشید که قبل از استفاده از پلاستیک‌ها زمین را مرطوب کنید؛ زیرا باعث افزایش کارایی پلاستیک می‌شود.

7. سیستم چاهک معکوس

در این روش هوای سرد تجمع یافته در سطح باغ به سمت بالا هدایت و سپس هوای گرم جایگزین می‌شود. این روش انرژی کمتری نسبت به روش‌های دیگر مصرف می‌کند و همچنین عاری از آلودگی محیطی است.

8. ماشین‌های مولد مه

یکی از روش‌های حفاظت گیاه در برابر سرما استفاده از ماشین‌های مولد مه است. این ماشین‌ها با تولید مه مصنوعی که قابلیت تنظیم ضخامت مه را دارند و مصرف آب و انرژی در آن‌ها کم است سبب کاهش ازدست‌رفتن گرما از خاک به جو می‌شوند. ایجاد مه از هدررفت گرما جلوگیری کرده و سدی محکم در برابر گرما به وجود می‌آورد. این روش سبب فشردگی خاک نمی‌شود؛ زیرا آب به‌صورت مستقیم وارد خاک نمی‌شود و به علت افزایش رطوبت هوا تغییرات دمایی کمتر اتفاق می‌افتد. به هنگام سردشدن تشعشع هوا، مه می‌تواند تا حدود ۴ درجه سانتی‌گراد گرما تأمین نماید و از این طریق باعث حفاظت گیاه در برابر سرما شود.

9. سوزاندن بقایای پسته

سوزاندن دورریز، بقایای پسته، پوست پسته، پوست بادام، پوست گردو، پسته‌های پوک و شاخه، کاه و کلش، سبوس برنج، سبوس گندم، کود حیوانی، برگ‌های اضافی در یک کیسه با گونی‌های آغشته به آب و گازوئیل باعث افزایش دما می‌شود.

برخی باغداران از طریق سوزندان لاستیک اقدام به گرم‌کردن باغ می‌نمایند؛ این روش خیلی بهتر از سوزاندن لاستیک است؛ چرا که گرمای حاصل از سوزاندن لاستیک مستقیم بالا رفته و در کف باغ نمی‌ماند و برای کاهش خسارت سرما ارتفاع پایین مهم هست؛ اما استفاده از بقایای گیاهی و یا کود حیوانی آغشته به آب و گازوئیل باعث ایجاد دود سنگین و گرم در کف باغ می‌شود. مخلوط‌کردن آب و گازوئیل باعث کندتر سوختن و ایجاد دود غلیظ و سنگین می‌شود که از حرکت گرما به سمت بالا و نفوذ سرما به قسمت‌های پایینی جلوگیری می‌کند.

توصیه کاربردی برای گرم‌کردن باغ این است که نخاله‌های پسته در خیابان‌های وسط باغ به‌صورت کپه‌ای بافاصله ۵ متر گذاشته شود و بهتر است در هر هکتار حدود ۴۰ کوپه وجود داشته باشد.

• هر کوپه به‌اندازه یک گونی کود شیمیایی در حدود ۲۰ کیلوگرم است.
• بر روی هر کوپه ۴ تا ۵ لیتر گازوئیل و آب را مخلوط کرده و آتش می‌زنند.

10. انتخاب ارقام پسته دیررس

انتخاب نوع رقم باتوجه‌به شرایط آب‌وهوایی منطقه زیر کشت بسیار حائز اهمیت است. درصورتی‌که احتمال سرمازدگی وجود دارد باید از ارقام دیررس استفاده شود.

11. استفاده از بادشکن‌ها در اطراف باغ

در زمان گذشته، اطراف اکثر باغ‌های قدیمی دیوارهای خشتی بود، این دیوارها تا حد قابل‌توجهی از سرمازدگی و بادزدگی جلوگیری می‌کردند. امر. زه، کاشت درختان بادشکن همچون درختان افرا، زبان‌گنجشک و… در جهت شمال که بادهای سرد می‌وزند، می‌تواند تا حدی از سرمازدگی درختان محافظت کند.

12. استفاده از وسایل گرمایشی باغی

استفاده از بخاری‌های باغی، فن‌های قوی و ماشین‌های مولد باد هریک به‌تنهایی یا به طور تؤام شرایط دمایی مطلوبی را برای درختان پسته فراهم می‌کنند. بخاری‌ها با ایجاد تابش مستقیم با هم زدن هوا در لایه وارونگی دما، گیاهان باغ یا مزرعه را از خطر سرما و یخبندان محافظت می‌کنند. هرچند تهیه این لوازم از نظر اقتصادی پرهزینه محسوب می‌شود؛ اما نتایج مطلوبی که به همراه دارند، ظرف مدت کوتاهی هزینه مصرفی را باز می‌گردانند.

طرح باغداری حفاظت شده در برابر سرما و گرما

ایجاد باغ‌های حفاظت شده در برابر عوامل اقلیمی خسارت‌زا، یکی از روش‌های باغداری نوین در دنیاست؛ دراین‌خصوص استفاده از سایه‌بان‌ها در باغداری امروزه مرسوم شده و در بسیاری از محصولات مورداستفاده قرار می‌گیرد. یک‌بار هزینه‌کردن برای ایجاد سایه‌بان در باغ می‌تواند تا چندین سال زیرساخت لازم برای جلوگیری از خسارت عوامل محیطی را به وجود بیاورد. هرچند فراهم‌کردن چنین شرایطی توسط باغداران بسیار دشوار است؛ اما باتوجه‌به ارزش اقتصادی پسته و نیز رسیدن به یک صنعت کشاورزی پررونق، حرکت در مسیر باغداری نوین امری الزامی است.

تأمین نیاز سرمایی درختان پسته

تأمین نیاز سرمایی درختان در فصل خواب درخت، درواقع موجب افزایش مقاومت گیاه در برابر سرما و یخبندان می‌شود؛ بنابراین از طریق فراهم‌آوردن شرایط مطلوب جهت تأمین نیاز سرمایی، درختان مقاوم‎تری خواهیم داشت که در برابر صدمات سرمازدگی خسارت کمتری می‌بینند. پس تأمین نیاز سرمایی به طور غیرمستقیم موجب جلوگیری از سرمازدگی درختان پسته می‌شود.

نیاز سرمایی چیست؟

درختان پسته در چرخه رشد سالیانه خود به یک دوره سرما نیاز دارند که بعد از آن دوره با فراهم‌شدن شرایط مناسب برای رشد، جوانه‌ها به طور طبیعی شکوفا شوند. حداقل زمان لازم برای سرمادهی یک رقم در طول فصل خواب درخت که سبب ازسرگیری رشد طبیعی آن در فصل رشد می‌شود؛ اصطلاحاً نیاز سرمایی آن رقم نامیده می‌شود. نیاز سرمایی و محدوده دمایی موردنیاز در ارقام مختلف پسته متفاوت می‌باشد.

درختان پسته، بسته به نوع رقم نیاز به ۶۰۰ تا ۱۲۰۰ ساعت دمای زیر ۷ درجه بالای صفر در زمستان دارند که باتوجه‌به گرم‌شدن دمای کره زمین غالباً این نیاز سرمایی تأمین نمی‌شود. عدم تأمین نیاز دمایی درخت پسته در کنار عواملی مانند کم‌آبی و شوری آب‌وخاک موجب می‌شود، تعدادی از جوانه‌ها اصلاً باز نشده و در جوانه‌های باز شده طول عمر گرده کم شود؛ همچنین تعداد دانه در خوشه به‌شدت کاهش می‌یابد. این مشکلات در ارقام دیرگل مثل رقم اکبری که نیاز سرمایی بیشتری دارد، به‌مراتب بیشتر مشاهده می‌شود.

اثرات عدم تأمین نیاز سرمایی پسته

مهم‌ترین اثرات ناشی از عدم تأمین نیاز سرمایی درختان پسته عبارت‌اند از:

• ناهماهنگی در بیداری درختان باغ، حتی شاخه‌های یک درخت
• ریزش زیاد جوانه‌های گل در ابتدای فصل رشد
• ریزش و تنک شدن خوشه‌ها
• ضعف برگ و خوشه و ریزش آن‌ها در طول فصل
• کاهش تولید گرده
• کاهش رشد میان‌گرهی
• غالبیت انتهایی
• افزایش عارضه قرمزی و ریزبرگی
• خشک‌شدن جوانه‌های انتهایی
• تأخیر در برگدهی
• تأخیر در گلدهی
• ریزش گل و میوه
• عدم تشکیل جوانه گل در سال بعد
• کاهش کیفیت و کمیت محصول
  مجموع این پیامدها سبب کاهش ارزش اقتصادی و درآمد اقتصادی در باغات پسته در کوتاه‌مدت می‌شود.

اهمیت تأمین نیاز سرمایی در درختان پسته

درختان پسته به سرمای زمستان نیاز دارند تا در زمان بلندشدن طول روز و افزایش دمای هوا در بهار از خواب بیدار شوند. گاهی مواقع این سرما در زمستان تأمین نمی‌گردد و هورمون‌های بازدارنده رشد به‌اصطلاح شکسته نمی‌شوند و درخت با شروع فصل گرما از خواب بیدار نمی‌شود. در این شرایط باید از روش‌هایی جهت فعالیت هورمون‌های بازدارنده رشد استفاده کرد تا درخت از خواب بیدار شود و دوره رشدی جدید را آغاز نماید.

راه‌های برطرف‌کردن عدم تأمین نیاز سرمایی پسته

برای تأمین نیاز سرمایی پسته، شکستن دوره رکود و خواب و نیز توسعه کشت ارقام مختلف در اکثر مناطق از دو شیوه می‌توان استفاده کرد:

روش‌های غیرشیمیایی:

بررسی‌ها نشان می‌دهد تنش آبی و عدم استفاده از کود نیتراته در آخر تابستان باعث کوتاه‌شدن دوره رکود در درختان میوه می‌گردد؛ همچنین هرس و سرزنی به‌موقع روش مؤثری است. در این روش برای غلبه بر غالبیت انتهایی و افزایش رشد جوانه‌ها از هرس سرشاخه‌زنی می‌توان استفاده کرد.

روش‌های شیمیایی:

مواد شیمیایی شناخته شده‌ای وجود دارند که در شکستن دوره رکود مؤثر هستند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
استفاده از تنظیم‌کننده‌های رشد گیاهی نظیر سایتوکینین‌ها و جیبرلین‌ها
کاربرد بعضی ترکیبات شیمیایی نظیر سیانامید هیدروژن، دی‌اکسید گوگرد، متیل دی سولفید، نیترات پتاسیم روی درختان مناطق معتدل
استفاده از روغن ولک، روغن گیاهی سویا و اختلاط این روغن‌ها با ترکیباتی نظیر نیترات پتاسیم و قارچ‌کش بردوفیکس

سؤالات متداول:

1. آیا سرمازدگی در ارتفاعات مختلف درخت تفاوت دارد؟
بله در سرمازدگی‌های اوایل فروردین‌ماه، شاخه‌های پایینی بیش از شاخه‌های بالایی دچار سرمازدگی می‌شوند و از ارتفاع یک‌متری به بالا سرمازدگی خیلی کمتر است.

2. آیا سرمازدگی در مرحله باز نشدن جوانه هم وجود دارد؟

بله، در این نوع سرمازدگی جوانه‌ها کمی قد می‌کشند و با گرم‌شدن هوا، رشد جوانه‌ها متوقف شده و می‌ریزند.

3. علائم برآورده‌نشدن نیاز سرمایی چگونه مشخص می‌شود؟

رشد درخت با تأخیر است، دیرتر سبز می‌شود و درختان هماهنگ بیدار نمی‌شوند. تعداد ناخنک‌ها زیاد است و برگ‌های درخت تک برگچه‌ای می‌شوند و میوه‌ای هم که تولید می‌کند، بی‌کیفیت است. درصد پوکی آنها خیلی بالاست و پسته‌ها ریز هستند و برای سال بعد جوانه گل کمی تولید می‌کند.

4. سرمازدگی در درخت پسته به چه پارامترهایی بستگی دارد؟
از مهم‌ترین پارامترهای مدت‌زمان و میزان دما است. ممکن است با افزایش مدت‌زمان در دماهای پایین مقدار خسارت نیز افزایش یابد. در این حالت باتوجه‌به مدیریت کف باغ میزان خسارت متغیر است.

5. برای حل مشکل تأمین نیاز سرمایی چه می‌توان کرد؟

تغذیه و آبیاری اصولی، بسیاری از مشکلات را برطرف می‌نماید.

6. روغن ولک چه تأثیری بر روی درخت پسته دارد؟

روغن ولک از مواد شیمیایی مرسوم برای رفع کمبود نیاز سرمایی درخت پسته است. استفاده از این روغن موجب می‌شود، درخت و خوشه‌ها یکنواخت‌تر باز می‌شوند و معمولاً روغن ولک را بر روی درختان نر و ماده در یک‌زمان می‌پاشند که هم‌زمان بیدار شوند و هنگام گرده‌افشانی همپوشانی کامل وجود داشته باشد. استفاده بیش از حد روغن ولک آسیب‌زاست و نیاز به مشاوره دقیق دارد.